علم از منظر امام باقر علیه السلام

تحصیل دانش عبادت و جهادی بزرگ

از جمله سفارش های امام باقر علیه السلام به شیعیان، طلب علم و حرکت بر اساس دانش و بصیرت بود.

آن حضرت می فرمود: به فراگیری دانش بپردازید؛ زیرا تحصیل دانش حسنه و طلب علم عبادت و گفت وگو درباره مسائل علمی تسبیح و تلاش برای یافتن معرفت، جهاد و تعلیم و آموزش آن به دیگران صدقه و قرار دادن آن در اختیار دیگران، مایه تقرب به خداوند است. (همان: 249 و 250)

پیامبر گرامی اسلام نیز در این باره می فرماید: دانش را فرا گیرید، گرچه در چین باشد؛ زیرا که طلب علم بر هر مسلمانی واجب است. (محمدی ری شهری، 1381، ج2، 719)

اهمیت تعلیم و تعلم و ضرورت ترویج دانش در جامعه

امام باقر درباره اهمیت تعلیم و تعلم و ضرورت ترویج دانش در جامعه فرموده است:

معلم و متعلم هردو پاداش و اجر معنوی دارند؛ اما پاداش معلم بیشتر است. پس بر شما واجب است که علم را از عالمان فراگیرید و به دیگران آموزش دهید. (ترابی، 1373: 251) و بدانید که اگر معلم خوبی داشته باشید و نسبت به شاگردان خود فخرفروشی نکنید، خداوند به فضل خویش علم شما را زیاد می کند و اگر علم خویش را از آنها دریغ دارید، خداوند متعال شمار را از علمتان محروم می کند و شکوه آن را از شما می گیرد. (صالحی، 1389: 32)

آموزش هدایت، مصداقی از تعلیم و تعلم

ما معمولاً وقتی نام دانش را می شنویم، ذهن ما به سوی دانش های مصطلح مانند: علوم، ریاضی، فیزیک، فقه، اصول و مانند اینها می رود و تنها این گونه از موارد را مصداق دانش می شماریم؛ در حالی که دانش مصداق های دیگری نیز دارد که چه بسا از نگاه ما پنهان است. برای مثال، امام باقر علیه السلام، «هدایت» را مصداقی از دانش دانسته و از کسی که درصدد هدایت دیگران است، به عنوان معلمی که «هدایت» را می آموزد یاد کرده است. آن حضرت در این باره می فرماید: «هرکه یک باب از هدایت را آموزش دهد، برای او همانند پاداش کسی است که به آن عمل کند و از پاداش عمل کنندگان به آن نیز چیزی کم نمی شود». (محمدی ری شهری، ج2: 721)

علم سلاحی کارآمد

امام محمد باقر علیه السلام در سفارش های ارزنده خویش به پیروان خود در جهت تشویق آنان به تح-صیل علم، به توان و کارآیی دانش در میدان مقابله با دشمنان اشاره فرموده و تصریح کرده است.

«علم سلاحی است علیه دشمنان»

و در ادامه، امام یادآور شده است که امامان و رهبران الهی بر اساس این معیار ارزنده، بر دیگران رفعت یافته و پیشوای مردم قرار گرفته اند.

ممنوعیت سوءاستفاده از دانش

دانش، قدرت و توانایی است و چه بسا دانشمندان وسوسه شوند تا به وسیله قدرت علمی خویش بر جامعه فخرفروشی کنند و یا بر آنان مسلط شوند. امام باقر علیه السلام در تخطئه چنین ایده و روشی فرموده است: «کسی که به تحصیل دانش روی آورد بدان انگیزه که در پرتو علم خویش بر اهل دانش فخر فروشد یا با سست اندیشان ساده لوح به جدل و ستیز بپردازد یا مردم را متوجه و شیفته خود سازد، جایش در آتش است». (نک: ترابی، 1373: 250 ـ 251)

ارزش علم در کنار عمل

امام باقر علیه السلام درباره لزوم پیوستگی علم و عمل فروده است: عمل، بدون شناخت، قابل پذیرش نیست و شناخت، بدون علم نیز فاقد ارزش و اعتبار است و کسی که به دانش بدون عمل نیز فاقد ارزش و اعتبار است و کسی که به دانش خود عمل کند و دانسته هایش را به کار بندد، خداوند به او حقایق و اسرار نهفته جدیدی را خواهد آموخت. (ترابی، 1373: 270)

در روایتی دیگر امام باقر فرموده اند: عالمی که از عملش سود می برد بافضیلت تر از هفتاد هزار عابد است. (حرانی، 1389: 533)

بسیار هستند کسانی که از دانش فراوان برخودار هستند و بایدها و نبایدها را خوب می دانند و به بسیاری از عقاید ضروری آگاه هستند، اما دانش آنان وسیله تفاخر بر دیگران یا ابزار سرگرمی آنان است و در زندگی عملی و اجتماعی آنان ظهور و بروزی ندارد.

چنین دانشی از منظر امام باقر علیه السلام ارجمند نیست و آن همه ستایش ها که از علم و معرفت شده است شامل آن نمی شود.

بر همین اساس امام باقر علیه السلام از پدر بزرگوار خویش این بیان را نقل فرموده است که:

به راستی توصیف و تعریف ارزش ها چه بسیار شنیده می شود؛ ولی کردار و عمل به آنها چه کم صورت می گیرد.

همانا اهل عمل و اقدام بسیار اندک و کمیاب هستند. ما برای کسی ارزش و منزلت قائلیم که هم اهل عمل باشد و هم اهل علم و سخن. (ترابی، 1377: 269)

پیامبر گرامی اسلام نیز در این زمینه می فرمایند: گروهی از بهشتیان به گروهی از دوزخیان می نگرند و می گویند ما به برکت تربیت و آموزش شما به بهشت رفتیم چگونه است که شما خود به دوزخ افتاده اید؟ گویند ما به نیکی فرمان می دادیم ولی خود به آن عمل نمی کردیم. (محمدی ری شهری، ج2، 727)

دقت در گزینش معلم

اگرچه تحصیل دانش ارزش مند است؛ ولی از آن جایی که شخصیت اخلاقی و معنوی معلم در روح دانشجو تأثیر می گذارد، امام باقر علیه السلام سفارش کرده است که در انتخاب معلم دقت شود؛ زیرا علم، غذای روح است و اگر این غذا ناسالم باشد یا به شکل نادرستی تهیه شود روح را بیمار می کند. (ترابی، 1373: 252 ـ 253)

لزوم دقتِ استاد در انتخاب دانشجو

این، تنها، وظیفه دانشجو و متعلم نیست که در اتخاب استاد ملاک های اخلاقی و معنوی را در نظر بگیرد؛ بلکه معلم نیز موظف است که در انتخاب متعلم دقت کرده و فردی را امانت دار دانش خویش قرار دهد که از ایمان و پاکی برخوردار باشد و علم را در خدمت خیانت و شرارت به کار نگیرد. در این زمینه امام باقر می فرماید: خداوند رحمت کند کسی را که علم را زنده کند. از حضرت سوال کردند که زنده ساختن علم به چیست؟ علم را با اهل دین و پرهیزکاری در میان بگذارد و با آنان مذاکره کند. (ترابی، 1373: 253)

منابع

ترابی، احمد. 1373. امام باقر جلوه امانت در افق دانش. مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.

حرانی، ابومحمد. 1389. تحف العقول. ترجمه: علی اکبر میرزایی. تهران: نشر صالحان.

صالحی، محمد. 1389. سیری در زندگی امام باقر علیه السلام. تهران: معیار علم.

محمدی ری شهری، محمد. 1381. میزان الحکمه. ترجمه: حمیدرضا شیخی. قم: نشر دارالحدیث.